آیت ا... مسلم ملکوتی (نمایندة‌ سابق ولی فقیه در آذربایجان) از روحانیون شناخته شدة آذربایجان است. حضور این شخصیت در وقایع دوران اخیر بازگو کننده بسیاری از حقایق؛ و خاطرات شنیدنی ایشان در برگیرندة اطلاعات و دانسته‏های بسیار مهمی از دوران حکومت پهلوی‏ها و تلاش ملت ایران برای پیروزی انقلاب و تثبیت آن است. از رهگذر این اهمیت است که خاطرات و یادداشت‏های ایشان و گفت و شنود درباره حوادث مهم آذربایجان از منظر ایشان جایگاه مهمی دارد. اخیراً خاطرات آیت ا... مسلم ملکوتی در 350 صفحه توسط عبدالرحیم اباذری جمع‏آوری و تدوین و از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی انتشار یافته است.
توصیفات آیت ا... ملکوتی از تحولات سیاسی آذربایجان در دوران حکومت پهلوی‏ها و به ویژه شرح رویدادهای «غائله پیشه‏وری» از جمله موضوعات مهمی است که نماینده سابق مقام ولایت در آذربایجان شرقی بدانها پرداخته است. پیش از این، خاطرات روحانی مجاهد حجت الاسلام حسنی، امام جمعة ارومیه نیز به قلم عبدالرحیم اباذری تدوین و توسط مرکز اسناد منتشر شده بود. اینک برگی از خاطرات آیت ا... ملکوتی از ترسیم ددمنشی‏ها و کشتارهای مردمی خونین سران فرقه دمکرات را می‏خوانیم: سال 1320 همزمان با فرار رضا خان میرپنج از کشور، قوای اشغالگر متفقین وارد کشور ایران شدند. نیروهای آمریکا و انگلیس از جنوب و نظامیان روسی از شمال، این سرزمین اسلامی را به اشغال خود درآوردند. این رخداد تلخ مصادف با تحصیل من در سراب بود که بعد از اندکی در همین گیرودار به حوزه‏ی علمیه‏ی تبریز آمدم. آن زمان در حدود 16ـ17 سال داشتم و از نزدیک شاهد این اشغالگری‏های تأسف‏بار بودم. یادم هست در سراب، وقت نماز صبح بود، ناگهان طیاره‏ای در آسمان ظاهر شد و در فضای منطقه مانور داد. این امر در آن وقت غیر متعارف بود؛ زیرا مردم تا آن وقت در بالای شهر خود طیاره ندیده بودند. همه هراسناک شدند. همان روز وقتی از منزل بیرون آمدم تا به درس استاد حاضر شوم، دیدم مأموران دولتی خیابان‏ها و محله‏ها را قرق کرده‏اند و نمی‏گذارند مردم از خانه‏ها بیرون بیایند و درمحله‏ها رفت و آمد بکنند. کمی کنجکاو شدم. بعد مشاهده کردم شهر پر از افراد ارتش ایران است. چون بیشتر پرس و جو نمودم معلوم شد، این‏ها ارتشیان مستقر در مرزهای ایران و روسیه در پادگان اردبیل هستند. وقتی التیماتوم ارتش سرخ روسیه و فرار رضا خان را شنیدند مرزها را رها کردند و به سوی شهرهای مرکزی پا به فرار گذاشتند. مردم سراب تعجب می‏کردند و می‏گفتند ارتشیان ایران چگونه این همه راه را طی کردند و در عرض یک شبانه روز از شهرهای مشکین، اردبیل، دشت مغان و اصلاندوز گذشتند و اول صبح هنوز آفتاب نزده خودشان را به سراب رساندند؟ چون از سراب تا اردبیل حدود دوازده فرسخ راه بود.نیروهای ارتش روسیه از سه محور آستارا، جلفا و خراسان وارد ایران شده بودند، بدون اینکه کوچک‏ترین مقاومتی از سوی نیروهای دولتی ایران اعم از ارتش و ژاندارمری و غیر آن مشاهده بکنند. رضاخان با آن همه ادعاهایی که داشت و همیشه از قدرت نیروهای نظامی خود دم می‏زد معلوم شد که همه‏اش حرف و شعار است. خودش هم که تاریخ مصرفش تمام شده بود و با اشاره‏ی انگلیسی‏ها از ایران خارج گشته بود. مملکت ، بی‏صاحب و بلا‏تکلیف مانده بود و کسی نبود به دفاع از مردم و کشور برخیزد.تنها مقاومتی که در آن ایام انجام گرفت، مقاومت خودجوش مردم و عشایر منطقه‏ی پارس‏آباد و مغان بود. آنها با مقدار اسلحه‏ای که خودشان داشتند و تعداد دیگری هم از ارتشیان فراری که در طول مسیر در کوه‏ها و باغ‏ها و جاهای دیگر جا مانده بود در حوالی مابین سراب و اردبیل به جنگ با سربازان ارتش سرخ برخاسته بودند، به مدت سه روز در گردنه‏ها و بالای کوه‏های مرتفع سنگر گرفته و از سرزمین ایران دفاع کرده و در مقابل اشغالگری روس‏ها از خود مقاومت نشان داده بودند. به طوری که می‏گفتند این مقاومت، سه روز این اشغالگری را به تأخیر انداخت و نیروهای روسیه بعد از سه روز توانستند به سراب وارد شوند. در این میان افرادی هم که به عنوان مهاجر چند سال قبل از آذربایجان شوروی به ایران آمده بودند ـ که در سراب هم حاضر بودندـ به استقبال ارتش سرخ شوروی رفتند. نیروهای روسی که از دو منطقه‏ی آستارا و جلفا وارد آذربایجان شده بودند با پیشروی به سوی مرکز و با پشت سرگذاشتن شهرهای لب مرزی و اشغال شهرهای مهم ارومیه و تبریز، در نهایت در گردنه‏ی شبلی نزدیک تبریز، این دو گروه اشغالگر با هم تلاقی کرده بودند و بدین ترتیب همه‏ی آذربایجان را تصرف نموده و از سوی میانه به سمت زنجان حرکت خود را ادامه داده تا به قزوین رسیده و در شرف آباد قزوین مستقر شده بودند.در آن وقت می‏گفتند فرماندهی نیروهای ارتش سرخ روسیه را ژنرالی به نام میر جعفر باقراف برعهده دارد. من بعدها در بعضی کتاب‏ها خواندم که این فرد تعداد 25 هزار نفر از مردم آذربایجان شوروی را فقط به دستور خودش به قتل رسانده است. مردم آن روزها امنیت نداشتند و در حیرت و سرگردانی به سر می‏بردند. نمی‏دانستند که تا چند لحظه‏ی دیگر چه بلایی به سرشان خواهد آمد. وقتی روس‏ها وارد شهرها و روستاها می‏شدند، اولین کاری که انجام می‏دادند انبار آرد و گندم‏های مردم و انبارهای دولتی را شناسایی و تصرف می‏کردند. در آن سال، منطقه‏ی آذربایجان محصول گندم خوبی داشت. روس‏ها همه را به دست خود گرفتند. هم چنین تمام نانوایی‏های شهر را به استخدام خود درآوردند.هیچ کس بدون اجازه‏ی آنها حق و جرأت نداشت برای مردم نان پخت کند. بعد که من در همین گیر و دارها از سراب به تبریز آمدم و در مدرسه‏ی طالبیه ساکن شدم آنها مقداری آرد به نانوایی‏ها می‏دادند و بقیه را برای خودشان می‏بردند. جلوی نانوایی‏ها غوغا می‏شد. همان طوری که پیش از این گفتم گاهی من و هم حجره‏ام، مرحوم میرزا جواد نوری، به نوبت بعد از اذان صبح می‏رفتیم و در صف نان می‏ایستادیم. آخر هم به ما نان نمی‏رسید و دست خالی برمی‏گشتیم و با شکم خالی می‏رفتیم و در درس استاد حاضرمی‏شدیم.روس‏‏ها از چند سال قبل برای تصرف آذربایجان برنامه‏ریزی کرده و افراد ویژه‏ای را در راستای تحقق این هدف شوم تربیت نموده بودند که به اینها «مهاجرین» می‏گفتند. بعضی از این افراد از خود شهرها و روستاهای ایران انتخاب شده بودند و این‏ها را چند مدتی در باکو و مسکو آموزش داده بودند، بعضی دیگر هم از آن طرف رود ارس آمده بودند. این‏ها با فعالیت‏های تشکیلاتی گسترده بسیج شده بودند و مسلک کمونیستی را در میان مردم ایران تبلیغ می‏کردند و رواج می‏دادند. میتینگ برگزار می‏نمودند. برنامه‏ی سخنرانی و جلسات گفت‏وگو تشکیل می‏دادند. در آن وقت به رئیس اینها « صدر» می‏گفتند و سرکرده‏هایشان نیز همین میر جعفر پیشه‏وری و غلام یحیی دانشیان بودند. پس از سه سال وقتی نیروهای روسیه همزمان با نظامیان آمریکایی و انگلیسی، خاک ایران و آذربایجان را ترک کردند، اشغالگران روسی چون برای ماندن آمده بودند، این دو نفر سرسپرده را درجای خود گذاشتند و در آذربایجان، دولت فرقه دموکرات تشکیل دادند و اعلان خودمختاری کردند؛ البته حکومت این‏ها یک سال بیشتر دوام نیاورد. قبل از اینکه روس‏ها از ایران خارج شوند، من از تبریز به قم رفته بودم و در زمان حکومت پیشه‏وری در آذربایجان نبودم، ولی مسائل و اوضاع را مثل سایر طلاب آذربایجانی دنبال می‏کردم. در این مقطع، وضع مردم و منطقه به مراتب بدتر و ناامن‏تر شده بود. مردم اصلاً امنیت جانی و مالی نداشتند. دموکرات‏ها هر فردی را که دلشان می‏خواست به اندک بهانه‏ای می‏گرفتند و می‏کشتند! چنان که نام پدرم به عنوان فئودال در لیست سیاه آنان قرارگرفته بود. به خاطر اینکه از وضعیت مالی خوبی برخوردار بود، قرار بود درفرصت مناسب اعدام شود که به لطف خداوند فرصت پیدا نکردند و این کار عملی نشد. در اطراف سراب روستایی به نام «آلان براقوش» است؛ در آنجا اسکندری‏ها بودند و این‏ها ارباب و خرده مالک بودند و چند پارچه روستا داشتند. چند برادر بودند یکی از آنها به نام امیرنصرت اسکندری در دوره‏ی رضا خان استاندار اصفهان شده بود. آدم‏های سرشناسی بودند. ایادی پیشه‏وری به این روستا حمله بردند و آنها را کشتند؛ یکی از آنها به نام امیرحسین خان فرار کرد، خودش را به تبریز رسانده بود. ولی برادرش به اسم ابراهیم خان را گرفتند و کشتند. این‏ها که آدم‏های سرشناس منطقه را این جور به راحتی قلع و قمع می‏کردند، معلوم است که به سر مردم عادی چه بلایی می‏آوردند و چقدر ظلم و ستم و تعدی و تجاوز می‏نمودند و چقدر آدم‏های بی‏گناه به دست این‏ها کشته می‏شدند.در زمان حاکمیت دموکرات‏ها به سرکردگی پیشه‏وری هیچ کس نمی‏توانست از جایش تکان بخورد؛ هر کسی می‏خواست از شهر به روستا یا از شهری به شهر دیگر مسافرت کند بایستی از ایادی دموکرات‏ها جواز می‏گرفت والا مسافرت امکان‏پذیر نبود و در بین راه دستگیر می‏شد و انواع و اقسام پیامدهای ناگوار به همراه داشت و شاید برای همیشه به سرنوشت نامعلومی گرفتار می‏شد و جزو مفقودین در می‏آمد.در طول چهار سالی که آذربایجان در اشغال روس‏ها قرار داشت، چه ایامی که خود روس‏ها بودند و چه یک سال آخری که سرسپرده‏هایشان (پیشه‏وری و غلام یحیی و...) به عنوان فرقه دموکرات وحزب توده‏ی آذربایجان حاکمیت پیدا کردند ، تهاجم فرهنگی گسترده‏ای را بر ضد دین، مذهب و فرهنگ و آداب و رسوم مردم به راه انداختند و به نشر افکار کمونیستی اقدام کردند. در مقابل، روحانیت منطقه و مردم متدین نیز از پای ننشسته بودند. به ویژه روحانیون [ چه در داخل و چه خارج از آذربایجان ] هرگز سکوت نکردند. بر منبرها و در محافل و مجالس عمومی و خصوصی به دفاع از حریم اسلام و تشیع پرداختند. در روستای ما مرحوم آمیرزا عبدالله حقی بر ضد این‏ها فعالیت داشت؛ به منبر می‏رفت و لحظه‏ای سکوت نمی‏کرد. در تبریز مرحوم آیت الله شهیدی و آقای شریعتمداری و آقایان خسروشاهی‎‏ها و مرحوم دوزدوزانی بودند که در مقابل کمونیست‏ها واقعاً ایستادگی نمودند و به مردم ایمان و امید می‏دادند.البته این‏ها یک سری کارها و فعالیت‏های ناشیانه‏ای کردند و در واقع با دست خود گورشان را کندند. در یک اقدام احمقانه آمدند به طور مستقیم با دین و مذهب مردم در افتادند و به اصطلاح خواستند خدا ستیزی کنند. روایتی از امام صادق (ع) است که می‏فرماید: « الحمدالله الذی جعل اعدائنا من الحمقاء.» شکر و سپاس خدای را که دشمنان ما را از احمقان قرار داد. این‏ها با همه‏ی قدرت و امکانات و اطلاعات سری، نتوانسته بودند مردم آذربایجان را درست بشناسند و اگر هم می‏شناختند خودشان را به نفهمی زده بودند. مردم آذربایجان در تعصب و غیرت دینی و عشق به ولایت و امامت اهل بیت (ع) سرآمد بودند و هستند. از این رو، در طول این چهار سال با اینکه تمام امکانات را در اختیار داشتند و حاکم علی الاطلاق هم بودند، ولی نتوانستند یک قدم با موفقیت بردارند، بنابراین وقتی در تاریخ 9 ذیحجه‏ی 1365 برابر 13 آبان 1325 خورشیدی خبر رحلت آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی به گوش مردم آذربایجان رسید بی‏اختیار سرتاسر این سرزمین اعم از شهر، روستا، قصبه و هر جایی که کلبه‏ای به چشم می‏خورد به طور خودجوش سیاه‏پوش گردید. مردم سراسیمه به خیابان‏ها ریختند، بدون اینکه از هم دیگر خبر داشته باشند، برنامه‏ریزی کرده باشند؛ پرچم عزا از سر در خانه‏ها و مغازه‏ها آویزان شد. اینجا بود که دیگر کنترل از دست دموکرات‏ها خارج گردید. معروف است در آذربایجان به همین خاطر چهل روز مجلس عزا برای آن مرجع بزرگ برگزار شد. به علاوه این ایام مصادف با ماه محرم نیز بود که به طور طبیعی دامنه‏ی قیام‏ها، اعتراضات و درگیری‏های پراکنده‏ی مردمی با کمونیست‏ها را نیز شدت بخشید. ناگهان سردمداران حزب توده و فرقه دموکرات دیدند بعد از چهار سال تکاپو و جان کندن کوچک‏ترین جایگاه در میان مردم ندارند. پس از مشورت با سران خود در باکو و مسکو پا به فرار گذاشتند و رفتند.اینکه می‏گویند و مشهور شده است محمدرضا شاه آنها را از خاک ایران بیرون کرد و یا ارتش ایران آنها را به شکست و فرار واداشت دروغ محض است. این مردم مسلمان بودند که تن به حاکمیت کمونیست‏ها ندادند و در حقیقت بدین ترتیب آنها را شکست دادند و از سرزمین خود بیرون راندند. اصلاً نیروهای ارتش ایران پس از گذشت سه روز که کمونیست‏ها منطقه را تخلیه کردند و فرار نموده بودند، تازه وارد شهرهای آذربایجان شدند و مراکز دولتی و پادگان‏ها را که در اختیار مردم بود، از آنها تحویل گرفتند و در آن استقرار یافتند. در این ایام که حکومت دموکرات‏ها سقوط کرده بود و حکومت مرکزی هم هنوز مستقر نشده بود، فقط قشر روحانیت بود که در میان مردم حرف اول و آخر را می‏زد و مردم نیز با تمام وجود از آنها تبعیت می‏کردند؛ زیرا عملکرد آنان طوری بود که مردم از اعماق جان به آنها اعتماد پیدا کرده بودند.به نظر من روحانیت آذربایجان در این شرایط حساس، نقش تاریخی خود را به خوبی ایفا کرد؛ که در اینجا من فقط به یک مورد اشاره می‏کنم. در آن ایامی که سران و دست‏اندکاران اصلی حزب توده و دموکرات فرار کرده و از ایران خارج شده بودند، در این میان تعدادی فریب خورده و آدم‏های ضعیف النفس و فرصت طلب که با آنها همکاری کرده بودند توسط مردم شناسایی و دستگیر شده بودند؛ اگر موضعگیری صحیح وصریح روحانیت نبود همه‏ی این افراد به دست مردم خشمگین و افراد تندرو و احساساتی به دار مجازات آویخته می‏شدند و دوباره کشت و کشتار و حمام خون به راه می‏افتاد؛ ولی روحانیت مناطق با درایت و مدیریت قوی و معقولانه مانع از این فجایع شد. روحانیون، مردم را به صبر و تحمل و عفو و اغماض فراخواندند و آنها را که واقعاً سادگی کرده و فریب خورده بودند مورد عفو و بخشش اسلام قرار دادند. اگر چه در گوشه و کنار، مواردی هم از این قبیل امور و به دور از چشم روحانیون انجام گرفته بود، اما تا جایی که قدرت و نفوذ داشتند در مقابل این گونه امور خودسرانه و هرج و مرج ایستادند. این موضعگیری اگر چه بعضی افراد تندرو را موقتاً ناراحت کرده بود، ولی در دراز مدت تأثیر خوبی در اذهان مردم گذاشت و آنها عملاً دیدند که روحانیت با کسی غرض شخصی ندارد، بلکه در پی اجرای احکام اسلامی است و در هیچ شرایطی از آن کوتاه نمی‏آید.شبیه این ماجرا در آغاز پیروزی انقلاب اسلامی نیز تکرار شد؛ عده‏ای از جوانان تندرو که اغلب از اعضای سازمان مجاهدین خلق و مجاهدین انقلاب اسلامی بودند و اسلحه به دست‏شان افتاده بود، می‏رفتند به بهانه‏ی اینکه فلانی در ساواک بوده یا عضو حزب رستاخیز است، می‏گرفتند و اذیت می‏کردند و احیاناً محاکمه و اعدام می‏نمودند یا بعضی از بازاریان محترم را به جرم سرمایه‏داری و فئودال به محاکمه می‏کشیدند و مصادره‏ی اموال می‏کردند. در این مقطع نیز تنها قشری که در مقابل این خودسری‏ها ایستاد، روحانیت متعهد بود.

تدوین: عبدالرحیم اباذری